Gdzie w Polsce występują czarnoziemy?
Czarnoziemy są glebami strefowymi. Można je znaleźć w strefie przejściowej klimatu umiarkowanego ciepłego, gdzie roczna suma opadów wynosi od 300 do 500 mm. Występowanie gleb tego rodzaju odnotowano na całym świecie – na Węgrzech, w Ukrainie, Stanach Zjednoczonych, Argentynie, Australii, a także na terenie Azji.
Występują również w Polsce. Zajmują około 1% powierzchni naszego kraju – są obecne na Wyżynie Lubelskiej, Kielecko-Sandomierskiej, na tzw. przedpolu Karpat i Sudetów na terenie płatów: hrubieszowskiego, proszowickiego, prudnickiego, przemyskiego i sandomierskiego.
Charakterystyka czarnoziemów i ich właściwości
Czarnoziemy powstają bez dopływu wód gruntowych i materiału z zewnątrz. Dominuje w nich proces humifikacji. W związku z tym zalicza się je do gleb autonomicznych.
Gdzie najczęściej powstają czarnoziemy?
Czarnoziemy są glebami bardzo żyznymi. Mają głęboki, czarny poziom próchniczny. Ich powstawanie jest ściśle związane z występowaniem roślinności stepowej i skał, które są bogate w wapń (w postaci węglanu wapnia). Dlatego występują głównie na lessach albo lessopodobnych pyłach.
Jak przebiega proces czarnoziemny?
Czarnoziemy tworzą się w wyniku procesu glebotwórczego nazywanego czarnoziemnym. Polega on na tym, że trawy (głównie ich rozkładające się korzenie) stanowią źródło znacznych ilości materii. Zasilają w ten sposób górną część profilu glebowego. Wygląda to w ten sposób, że każdego roku roślinność trawiasta dostarcza kilkanaście ton suchej masy organicznej na hektar. Dzięki temu pojawiająca się nowa materia jest równa tej, która uległa rozkładowi, lub przewyższa ją. To wszystko sprawia, że kształtuje się głęboki poziom próchniczny. Można w nim znaleźć zarówno świeżą materię organiczną, jak i tę, która już została zhumifikowana. Dzięki pierwiastkom z rozkładających się roślin (siarce, fosforowi, potasowi, magnezowi i wapniowi), a także węglanom obecnym w skale macierzystej, czarnoziem jest bogato wysycony składnikami odżywczymi.
Czarnoziem najczęściej ma profil składający się z poziomów, takich jak:
- głęboki poziom próchniczny (40–100 cm)
- poziom przejściowy
- skała macierzysta
Zdarza się również, że pod poziomem przejściowym pojawia się też poziom brunatnienia lub iluwialny.
Czarnoziemy zawdzięczają swój kolor kwasom huminowym i huminom. Jeśli chodzi o kwasowość gleby, to najczęściej odczyn czarnoziemów waha się od słabo kwaśnego do słabo zasadowego. Poziom próchniczny zawiera najczęściej kilka procent próchnicy, maksymalnie 10% lub niewiele powyżej tej wartości. Gleba ma strukturę gruzełkowatą, która jest bardzo korzystna dla wzrostu roślin.
Czy czarnoziemy mają wysoką zawartość próchnicy i składników odżywczych?
Czarnoziemy są glebami, które mają bardzo dobre właściwości zarówno fizyczne, jak i chemiczne. Dzięki temu dają wysokie plony. Zawierają też duże ilości pierwiastków takich jak potas, magnez i wapń. Są wysoko wysycone kationami zasadowymi (w zależności od stopnia ich zdegradowania może to być od 50% do 90%). Oprócz tego czarnoziemy to gleby bogate w żelazo, mangan, miedź i cynk.
Jakimi warunkami wodno-powietrznymi charakteryzują się czarnoziemy?
Czarnoziemy to gleby o dobrych warunkach wodno-powietrznych. Są przepuszczalne, a jednocześnie dobrze zatrzymują wody opadowe. Zalicza się je do kompleksu pszennego bardzo dobrego. Czarnoziemy silnie zdegradowane są zaliczane do kompleksu pszennego dobrego, wymagają jednak nawożenia mineralnego i organicznego.
Jakie rośliny mogą rosnąć na czarnoziemach, a jakie nie?
Czarnoziemy są glebami o najlepszych właściwościach rolniczych na terenie Polski. Można na nich uprawiać m.in.:
- buraki cukrowe
- pszenicę
- kukurydzę
- konopie
- słonecznik
- rzepak
Trzeba jednak wziąć pod uwagę konieczność odpowiedniego i rozsądnego gospodarowania tymi glebami. Poprzez uprawy monokultur roślinnych można doprowadzić do erozji czarnoziemów i zmniejszenia ich urodzajności. Niestety to zjawisko wpływa na żyzność gleb w Polsce.
Nie ma przeciwwskazań do sadzenia innych roślin na czarnoziemach, jednak ze względu na wysokie wysycenie składnikami odżywczymi wybiera się rośliny o największych wymaganiach pokarmowych.
Podtypy czarnoziemów
Czarnoziemy można podzielić na: niezdegradowane, zdegradowane, leśne słabo zdegradowane, leśne silnie zdegradowane, namyte lub deluwialne oraz zmywane. W zależności od potrzeb rolnika i uprawy konkretnych roślin konieczna jest odpowiednia rekultywacja gleby.
Czarnoziemy niezdegradowane
Czarnoziemy niezdegradowane znajdują się na niewielkim obszarze naszego kraju. Dobrze rosną na nich lasy liściaste, rośliny lubiące wapń, a także trawy kserofilne. Ten podtyp czarnoziemów powstał z lessów, które są bogate w węglany. Górna warstwa poziomu próchnicznego ma odczyn obojętny lub słabo zasadowy. Czarnoziemy niezdegradowane nie mają poziomu iluwialnego i brunatnienia. Występują w nich niedobory żelaza, a próchnica ma silne związki kationów wapnia.
Czarnoziemy zdegradowane
Czarnoziemy zdegradowane powstają z udziałem roślinności leśnej. Odczyn tej gleby rośnie wraz z głębokością. Dzieje się tak z powodu wymywania związków zasadowych do poziomu iluwialno-węglanowego. Wyróżnia się czarnoziemy słabo i silnie zdegradowane. Degradację powoduje uprawa rolna gleby.
Czarnoziemy leśne słabo zdegradowane
Czarnoziemy leśne słabo zdegradowane mają profil złożony ze ściółki nakładowej. Składa się ona z substancji organicznej, która jest świeża i ulega szybkiemu rozkładowi, a także humifikacji. Poziom próchniczny ma ciemnoszary odcień i dochodzi do 60 cm. Następne są poziomy przejściowy oraz iluwialno-węglanowy.
Czarnoziemy leśne silnie zdegradowane
Czarnoziemy leśne silnie zdegradowane mają w swoim profilu warstwę próchnicy nadkładowej. Jest ona słabo zhumifikowana. Poziom próchniczny ma od 35 do 50 cm i jest szarego koloru. Zawiera około 3% próchnicy, mastrukturę gruzełkowatą.
Czarnoziemy namyte lub deluwialne
Czarnoziemy namyte lub deluwialne powstają, gdy podczas erozji u podnóży wzniesień osadzają się cząsteczki mineralne. Gleby te są bardzo bogate w składniki pokarmowe i mają wysoką przydatność rolniczą. Ich poziom próchniczny w swojej miąższości może przekraczać nawet 100 cm.
Czarnoziemy zmywane
Czarnoziemy zmywane są nazywane glebami w stadium przejściowym czarnoziemów i gleb brunatnych. Powstają na lessowych terenach i mają małą miąższość poziomu próchniczego. Można znaleźć je na górnej części stoku, w miejscach, które ulegają wodnej erozji.
